برای جامعه سینما :محسن سلیمانی فاخر/ فیلم مستند اجتماعی –پرتره طیب اثر مشترک مهدی مطهر و احمد کشاورز که با تاکید بر یک شخصیت در حوادث تاریخی دهه ۴۰ و دوران حکومت پهلوی دوم استوار است به نظر می رسد با این هدف ساخته شده که برداشتی که از طیب حاج رضایی در افکار عمومی است و با شخصیت وی تطابق ندارد تا حدودی تصحیح و ضرب گرفته شود و اینکه طیب با دیگر هم دوره های هم سنخ خودهمچون شعبان جعفری(شعبان بی مخ) مقایسه ای تحلیلی صورت گیرد که یکی ختم بخیر می گردد و دیگری سرنوشت متفاوتی پیدا می کند.
از سویی دیگر این فیلم بر این مهم نقش دارد که روحانیت نقش اساسی در انقلاب و تربیت شخصیت های انقلابی و تطهیر افرادی چون طیب داشته اند و نیز تلاش رژیم برای تغییر واقعیت ، نقش امام خمینی در واقعه ۱۵ خرداد ، اسلامی بودن ومردمی بودن قیام پانزده خرداد ،پایان تفکر دین از سیاست و آشکار شدن ماهیت شاه از تفکراتی است که در بررسی این شخصیت در فیلم برداشت و اتخاذ می شود و این تدابیر از ابان سال ۳۹ با تولد و جشن و سرور لوطی های و لا ت ها همزمان با تولد ولیعهد آغاز می شود و در ابان ۴۲ با اعدام همین شخصیت به پایان می رسد.
این فیلم قصد دارد قصه کسی که بارها به جرم چاقوکشی و لات بازی به زندان افتاده و در مراسم جشن تولد پسر شاه تمام چهار راه مولوی تا شوش را فرش پوش کرده و طاق نصرت بسته و به دلیل سینه چاکی و اقداماتی که در جریان ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به وسیلهی ارتش و افرادی چون شعبان بیمخ و قلدران شاهدوست و اشخاصی دیگر و مرحوم طیب اجرا شد و
این افراد توانستند دولت مصدق را سرنگون و تاج و تخت از دست رفته شاهی را به وی اهدا کنند همواره مورد توجه محمدرضا پهلوی بود و حتی یک طپانچه از شاه هدیه گرفته بوداما همین فرد با تغییر هویت و چرخشی در خلاف جهت در اواخر سال ۱۳۴۱ و اوایل ۴۲، دچار تحول درونی می شود و در ادامه مغضوب شاه می شود .
اما مهمترین بحث فیلم که ابتر رها می شود آن است که کاراکتر طیب یک شخصیت متضاد و پاردوکسیکال است و این مهم در فیلم دیده نمی شود یعنی آن بخش از زندگی مسخ شده و مثبت طیب به میان امده است و حتی در مصاحبه ها هم همه کاملا انتخابی در جهت مدح گویی وی انتخاب شده اند هرچند که شاید این شخصیت توبه گر و به نوعی حرواقعه است اما برای معرفی یک شخصیت در مستندی پرتره می بایست اگرابعاد زندگی وی بررسی می شود تمام ویژگی ها عنوان شود تا مخاطب خود به داوری برسد.
به نظر میرسد مهمترین اثری که یک تیم را ترغیب به ساخت مستندی پرتره برای یک شخصیت می کند کشف ابعاد و زوایای کاراکتری است که می تواند برای مخاطب ارزشمند و تاثیر گذار باشد و وفادارانه نسبت به شخصیت پیش رود و در مورد مرحوم طیب قطعا سیر تحول این شخصیت مهم است که تا حدودی از طریق مصاحبه ها و نریشن ها این اتفاق می افتد اما وقتی که پتانسیل درونی و تم و دستمایه این شخصیت بر گرفته از کاراکتری است که دوسویه است در کنار بررسی سیر تحولی طیب می شد به دلیل چند وجهی بودن وی شخصیتش از سوی مخالفین وی هم واکاوی می شد ، مثلا در مصاحبه ها از چند نظر مخالف وی سخن به میان می امد و مخاطب با ادعای منفی و مثبت درباره وی اشنا می شد تا خود به تحلیل و ارزیابی بپردازد .
از سویی دیگر تحقیق و پژوهش در فیلم حول شخصیت طیب بیش از آن چیزی نیست که می توان در سایت ها و جستجو در اینترنت به آن دسترسی یافت یعنی این شخصیت یا انقدر دستمایه ای بیش از این ندارد یا اینکه پژوهش به طور عمیق در باب شخصیت صورت نگرفته است
اما با این حال تقسیم بندی ابعاد زندگی وی به خوبی مورد اشاره قرار گرفته است و آن بخش از زندگی وی که برای اشنایی مخاطب لازم بوده چه به صورت نریشن و چه گفتگو درباره خصوصیات اخلاقی و رفتاری وی انجام گرفته است از دوران جوانی و لات بازی های و اوباش گری ها گرفته تا تبعید به بندرعباس از علاقه به روحانیت و علما و مبارزه با حزب توده و مصدق ستیزی تا شاه دوستی ، از تحول شخصیتی تا تیرباران و اعدام او و مهمتر از انکه حشر و نشر او با شاه و درباریان تا اعلام حمایت از ایت الله کاشانی در مستند اشاره شده است.
با این حال فیلم نگاه جامعی به مبارزات سیاسی طیب از زمان شروع و سیر تطور آن دارد سرمنشا فعالیتهای سیاسی مرحوم حاج رضایی از سال ۱۳۳۲ شروع میشود. از ارادت وی به آیتالله بروجردی تاآیتالله کاشانی تا حدی که خود را شیفته شجاعت این روحانی نشان می دهد تا به نقش وی در کودتای ۲۸ مرداد امتداد می یابد و تا درگیری وی با نصیری از یک طرف و اعتراض و مبارزه با کانونهای بهاییت در کشور(که در فیلم مورد اشاره نیست )از طرف دیگر موجبات کینه پهلویها را منجر می شود.
از بعد فنی تمهید مورد استفاده گرفته شده -فتو عکس هایی حرکت و شخصیت دار- در سکانس هایی که آرشیو کاملی در دسترس نیست در جهت انسجام تصویر و صدا اقدام موثری است که در فیلم به خوبی در خدمت فرم و محتوار قرار گرفته است .
استفاده از آرشیو در فیلم های مستند شیوه ها و ابعاد گسترده ای دارد. مستندهایی هستند که فقط با مواد آرشیوی شکل می گیرند و فیلم های تاثیر گذاری هستند که با هدایت کارگردان در میز تدوین شکل گرفته اند و این مستند نیز جز مصاحبه ها که گل درشت در بین ارشیو ها می آیند و به لحاظ تطابق رنگی وصله ناجور هستند استفاده قابل قبولی از تصاویر آرشیوی انجام گرفته است .
فیلم مستند طیب در مجموع آن چیزی که مورد هدف کارگردانان اثر هست را تا حد زیادی جامه عمل می پوشاند اما فیلم درباره یک شخصیت دوپاره در بطن حوادثی تاریخی حاوی قضاوت است و این مهم اصلی ترین ضعف اثر در کنار نقاط پررنگ و قوت اثر است .
یکی از این موارد در مقابل نهادن مثلا لوطی های شهر به قضاوت درباره شخصیت و اقدامات مصدق در فیلم است و اگر پاسخی مبنی بر اینکه آدمی که تازه از تبعید برگشته، چطور یکدفعه به لایه های بالای جامعه می رسد وجود داشت فیلم اعتبار دیگری می یافت.
منتقد سینما وکارشناس ارشد جامعه