بررسی نشانه شناختی فیلم«عروس آتش»

جامعه سینما:علیرضا مرادی/ تفاوت اجتماعی همیشه در زندگی اجتماعی انسان بوده و هست. این مقوله در دوره­ های مختلف، به اشکال متفاوتی تغییر می­کند، بعضی مواقع تفاوت­ها خصومت­ آمیزند و نه تنها سبب تفاهم و درک فرهنگ ­های دیگر نمی­شود، بلکه باعث به حاشیه راندن و طرد “دیگری” می­شود، گاهی اوقات آشکار و برخی مواقع پنهان اند. اگر در قرن نوزدهم و تا اواسط قرن بیستم عمده تاکیدات درباره تفاوت، خصلتی اقتصادی داشت، اما اکنون تفاوت­های دیگری نظیر تفاوت­های جنسی، قومی، نژادی و فرهنگی از اهمیت زیادی برخورداراند

 سینما به خاطر مخاطبان وسیع و تکنیک­های تاثیرگذارش می­تواند نقش موثری در بازنمایی دیگری و روابط میان فرهنگی بین گروه­های مختلف اجتماعی ایفا نماید.  سینما در عصر حاضر می­تواند به کمک معنای اجتماعیِ موجود در عرصه فرهنگ، نابرابری­ها و تفاوت­های طبقاتی، جنسی، نژادی، سنی، دینی و … را امری طبیعی جلوه دهد. اما برخی محصولات و آثار سینمایی سعی می­کنند عناصر رهایی بخش موجود در هنر سینما را حفظ کنند تا از این طریق به فهم بیشتر برسند و رنج انسان­ها را کاهش دهند. یکی از این آثار فیلم سینمایی عروس آتش است.

فیلمی که به نقد سنت­های دست و پاگیر قبایل عرب در مواجهه با مدرنیسم پرداخته است. این فیلم سعی دارد تفاوت جنسیتی موجود در جامعه عرب خوزستان را برجسته سازد. فیلم مذکور در این زمینه موفق به نظر می­رسد؛ اما ناخواسته برخی تفاوت­های قومی و نژادی را نادیده می­گیرد و  برخلاف روش نظریه انتقادی که ماهیت آن نقد درونی است  از بیرون و بر اساس مطلوبیت­های فرهنگی خود به نقد بیرونی جامعه قبیله­ ای خوزستان می­پردازد.

 گرچه این فیلم وانمود می­کنند که جنبه انصاف و  برابری را رعایت می­کنند و اغلب گفتمانی را به وجود می­آورد که بیانگر این ادعا باشد، اما در عمل این گونه نیست و به شیوه­ای پنهان از طریق گفتمانی که تولید می­کنند جانبدارانه عمل می­کنند. برای فهم معانی مورد نظر در این فیلم باید به تحلیل انتقادی آن مبادرت ورزید. هرچند فیلم سعی می­کند معانی مورد نظر خود را طبیعی جلوه دهد ولی این امری طبیعی نیست، بلکه عامدانه، غیر طبیعی و رمزگذاری شده است.

معانی موجود در رسانه­ ها طی فرآیندی، رمزگذاری و تولید می­شوند و مخاطب را با مولف هم دل می­سازند تا تمام روایت­های داستان را بپذیرد. . فیلم سعی می­کند این معانی را به عنوان امری طبیعی و ازلی جلوه دهند و وانمود نماید که این تفاوت­ها و نابرابری­ها همانی است که باید باشد و هیچ گونه جنبه غیر طبیعی در آن وجود ندارد. بنابراین فیلم یا هر متن دیگری خنثی نیست و  نمی­توان به عنوان یک روایت ساده به آن نگاه کرد.

  رخدادهای زبانی متن و ساختارها

برخلاف رویکردهای سنتی که پیام یا متن فرهنگی را جدای از ساختارهای اجتماعی و اقتصادی تحلیل می­کردند، نظریه پردازان مطالعات فرهنگی محصولات رسانه­ای را در درون بافت اجتماعی تحلیل می­کنند. این نظریات به رابطه دیالکتیکی بین فیلم (متن یا هر چیز دیگر) و ساختارها توجه دارند. آنها نشان می­دهند ساختارها متن­ها را تولید می­کنند و متن­ها نیز در بازتولید ساختارهای اجتماعی نقش دارند. این امر را به را به صورت ذیل می­توان نشان داد:  رخدادهای زبانی متن و ساختارها

بر اساس این دیدگاه، فیلم بازتاب صرف ساختارهای اجتماعی نیست بلکه خود در بازتولید آن نقش دارد و می­تواند تفاوت­ها را برجسته سازد یا اینکه آنها را پنهان کند.

تفاوت مکانیسمی برای خلق معناست. معناها در تفاوت­ها خلق می­شوند نه در تشابهات. دریدا معتقد است که معنا از طریق بازی دال­ها خلق می­شود که هرگز ثابت نیست و مستمرا ضمیمه ­ایی و ارجاعی است. این بحث به وسیله پساساختارگرایان اینگونه دنبال می­شود که مقوله­ هایی که برای توصیف نوع بشر به کار می­رود- فرهنگ، هویت، زنان، طبقه، جامعه، نژاد، قومیت و …- را نمی­توان به عنوان چیزهایی که دارای مفاهیم ثابت هستند، متصور شد. این مقوله ­ها را بایستی بر اساس ساخت­هایی گفتمانی درک کرد. این امر معنایی برای ضد ذات­گرایی است که وارد مباحث مطالعات فرهنگی معاصر شده است.

تفاوت و دیگربودگی از طریق بازنمایی برساخته می­شوند. امروزه در پارادایم مطالعات فرهنگی، بازنمایی از جایگاه کانونی برخوردار است. معنای عمومی بازنمایی بر مجموعه ­ایی از فرآیندها دلالت می­کند که به وسیله آن ابژه یا عملی در جهان واقعی ترسیم شده و به نمایش در می­آید. بنابراین بازنمایی عملی نمادین است که جهان ابژه را انعکاس می­دهد. در مطالعات فرهنگی، بازنمایی به سادگی به معنای انعکاس نمادین اشیاء و اعمال در جهان واقعی نیست، بلکه برساختی از معناست که به هیچ وجه بر تطابق بین نشانه و ابژه بیرونی دلالت نمی­کند،

بلکه تاثیری بازنمایانه از واقع­گرایی را خلق می­کند. در این معنا، بازنمایی به مثابه پیامدی از وجود سیستمی از نشانه­های افتراقی درک می­شود که معنا را از طریق تفاوت خود با دیگری خلق می­کند. نتیجه این امر رابطه­ایی بودن و ناپایداری معنا است و نه ارجاعی و ثابت بودن آن. بازنمایی برساختی از فرهنگ است و حتی گاه این دو را معادل یکدیگر فرض می­کنند، به این دلیل که فرآیندهای بازنمایی اعمال و چیزها را برای ما معنادار می­کند. از آنجایی که بازنمایی نمی­تواند بی­طرفانه باشد، هر بازنمایی می­تواند اشکال متفاوتی به خود بگیرد.
ایدئولوژی و بازنمایی
ایدئولوژی اغلب به شیوه­ هایی اشاره دارد که در آن نشانه­ ها معانی و ارزش­ها، کمک می­کنند تا قدرت اجتماعی مسلط بازتولید گردد.  نخست، ایدئولوژی به معنای مارکسیستی آن نیست، یعنی یک تلقی از آگاهی دروغین و واقعی وجود ندارد. هر چه هست همین واقعیتهاست که از طریق زبان یا دیگر نظامهای معنایی درک می­شود، بنابراین حقیقتی که عینی و بیرونی باشد وجود ندارد. حقیقت همیشه در این چارچوب که چگونه به وجود آمده، برای چه کسی و در چه زمانی درست است، در ک می­شود.

آگاهی ناشی از فرهنگ، جامعه و تاریخ است. از نظر آلتوسر ایدئولوژی مجموعه­ای ایستا از عقاید اعمال شده بر طبقات فرودست توسط طبقات حاکم نیست، بلکه فرآیندی پویا است که پی در پی در عمل، آنگونه که مردم رفتار می­کنند و خودشان و روابط­شان با جامعه را می­فهمند، بازتولید و  بازسازی می­شود. ایدئولوژی در درون نهادهای ایدئولوزیک مسلط  نظام­های رفتار، فکر کردن و شیوه­ های اجتماعی مقبول در مردم را به وجود    می­آورد.

بنابراین هنجارهای مقبول نه خنثی هستند و نه عینی، بلکه ناشی از منافع طبقات برخوردار از قدرت اجتماعی­اند ولی دیگر طبقات نیز آن را طبیعی می­دانند. در واقع تمام نهادها و نظامهای معنایی مبتنی بر مردم سالاری کسب ثروت، نابرابری طبقه­ای و جنسی­اند ولی خود را بی­طرف جلوه می­دهند و مدعی رفتار برابر و منصفانه با تمام شهروندانند.

بازنمایی و نشانه ­شناسی
معمولا بازنمایی را «معناسازی از طریق به کارگیری نشانه ­ها» و «استفاده از یک چیز به جای چیز دیگر با هدف انتقال معنا»تعریف می­کنند. بازنمایی برای این کار از کلمات، تصاویر و انواع نشانه ­ها استفاده می­کند. تمام این عناصر به عنوان دال­هایی برای تولید معنا به کار می­رود. در واقع نشانه ­شناسی شامل مطالعه هر چیزی است که به جای دیگری می­نشیند. اما باید به یاد داشت که نمی­توان نشانه ها را به شیوه­ایی مجزا مطالعه کرد، بلکه مطالعه هر نشانه در نظام نشانه­ ایی، ژانر یا رسانه و موضوع مورد نظر معنا دارد. پرسش اصلی در بررسی نشانه­ شناسانه این است که معناها چگونه ساخته می­شوند و واقعیت چگونه بازنمایی می­شود

سطوح اجتماعی رمزگان
سطح نخست: واقعیت
رمزهای اجتماعی: آئین­ها، هویت­ها، آداب و رسوم، نظام قبیله­ایی
سطح دوم: بازنمایی
رمزهای فنی: دوربین، نورپردازی، انتخاب بازیگر، انتخاب صحنه
سطح سوم: ایدئولوژی
رمزهای ایدئولوژیک: مدرنیسم، سنت، فردگرایی، پدرسالاری، جنسیت

·    رمزهای اجتماعی: از آنجا که انسان­ها در جامعه زندگی می­کنند، پیشاپیش در درون برخی آیین­ها، هویت­ها، رسوم و قواعد اجتماعی هستند که دارای دلالت­های نیرومندی می­باشند. این رمزگان توسط کلام، ژست­های بدنی و رفتار عینیت می­یابند. عمدتا این فرآیند دلالت گری توسط عقل سلیم صورت می­گیرد
·        واقعیت (رمز فنی): این رمزها کمتر اجتماعی­اند و بیشتر به قدرت خلاقیت سازنده فیلم بستگی دارد. این رمزها بیشتر خصلتی زیبایی­شناختی دارند. از جمله این رمزها می­توان ظاهر، لباس، چهره، نورپردازی، فاصله، دوربین، تدوین، موسیقی و حتی خصلت­های بلاغی و خطابی را نام برد.
·        رمزگان ایدئولوژیک: این رمزها دو رمز اول و دوم را به گونه­ایی سازمان می­بخشند که از درون آنها معانی سازگار و منسجم به وجود آید. “کارکرد رمزهای ایدئولوژیک طبیعی­سازی و اسطوره سازی از رمزهای قراردادی و قواعد سلطه­گر است
در واقع از لحاظ روشی نیز که تحلیل سه سطحی منطبق به رمز اجتماعی، فنی و ایدئولوژیک ارائه خواهد شد، سطح اول توصیفی است. در واقع ویژگی­های اجتماعی را توصیف می­کنیم. در سطح دوم دلالت­های بازنمایانه است. در این سطح از طریق نشانه­ های مختلف، بر رمزگان اجتماعی صحه گذاشته می­شود. در سطح سوم که رمزهای ایدئولوژیک مد نظر است در واقع خواهیم گفت که ایدئولوژی چگونه رمز فنی و رمز اجتماعی را انسجام می­دهد؛ در واقع بعد تبینی مد نظر است.

این فیلم داستان رابطه عاشقانه دختر و پسری است که در دانشکده پزشکی تحصیل می­کنند. پسر از لحاظ تحصیلات ارشدتر است و سمت مربی را دارد و دختر دو سال مانده که تحصیلات دکتری عمومی خود را به پایان ببرد. پایگاه اجتماعی پسر طبقه متوسط بالای شهری است و پایگاه دختر طبقه پایین جامعه است. وی اهل جنوب کشور و از قبیله عرب است و طبق قواعد و رسومات قبیله باید با پسر عموی خود ازدواج کند. دختر به قبیله می­رود تا آنها را قانع کند که با فردی (دکتر پرویز) غیر از اعضای قبیله از دواج کند.

بعد از وی دکتر پرویز هم به قبیله می­رود تا با آنها صحبت کند و موافقت قبیله را به دست آورد تا با دختر (احلام) ازدواج کند ولی ساختارهای اجتماعی قبیله چنین اجازه­ای به آن دو نمی­دهد و طی اتفاقاتی هر دو کشته می­شوند. در پایان  پسر عموی دختر که فرهان نام دارد نیز کشته می­شود.در ادامه بخش­هایی از گفتگوهای فیلم را بررسی می­کنیم، از جمله گفتگوهای پرویز و احلام؛ فرمان و احلام و گفتگوی یک جانبه خاله با گاو
رمزگان اجتماعی
نظام قبیله ­ایی
برخلاف نظام طبقاتی که مبتنی بر شیوه تولید است، نظام قبیله­ایی بر اساس خویشاوندی عمل می­کند. تمایزات این نظام دارای سلسله مراتب خاصی است که می­توان آن را به صور زیر نشان داد
قبیله طایفه تیره هوز
زیربنای این نظام سلسله مراتبی مردم عادی و دهقانان فقیر و در رأس آن ملاکین و گله‏داران بزرگ قرار داشته‏اند. اصلی‏ترین واحد اجتماعی آنان هوز است. اعضای آن بین ۲۰ الی ۲۰۰ نفرند. بزرگان هوز معمولاً سالمندان و ریش‏سفیدان هستند. از مجموع چند هوز تیره و از مجموع چند تیره طایفه و از مجموع چند طایفه قبیله به وجود می‏آید. میزان عصبیت در هوز از سایر رده­ها بالاترتر است و هر چه به سمت رده­های بالاتر می­رویم از شدت آن کاسته می­شود، ولی هرگز از بین نمی­رود.

در نظام قبیله­ایی اعتقادی به برون همسری وجود ندارد. جالب اینجاست که ازدواج برون همسری در درون یک قبیله میان طوایف متعدد نیز امری نادر است، حتی درون یک طایفه ازدواج برون همسری میان تیره‏های مختلف بندرت مشاهده می‏شود. در صورت اتفاق افتادن این مهم حتماً با مشکلات زیادی همراه است.

در اکثریت مواقع حدود و ثغور روابط اجتماعی، روابط عاشقانه و انتخاب همسر توسط آنها تعیین می­گردد، از آنچه که تعیین می­کنند نیز شدیداً حمایت می‏کنند. اما اگر این امور خارج حصارهای آنان باشد به شدت با آن مخالفت می‏کنند.
هم­اکنون در بسیاری از نقاط کشور ایران، نظان قبیله­ایی حاکم است. علیرغم اینکه ورود مدرنیته به کشور ایران از اوائل دوره قاجار شروع شد و هم اکنون اقصی نقاط این کشور را درنوردیده است، اما همچنان نظام قبیله­ایی پابرجاست. در این میان استثنایی همچون شهر تهران نیز وجود دارد. در این شهر هیچ هویت غالب خاصی وجود ندارد و افراد خود را بر اساس قبیله، قوم و یا حتی سبک زندگی مشخصی تعریف نمی­کنندقومیت
ایران کشوری چند فرهنگی است که در آن اقوام متعددی زندگی می­کنند  گرچه هر کدام از این اقوام دارای فرهنگ مشترک، آداب و رسوم خاص و گویش­های خاص و خاطره جمعی مشترک هستند، اما از طریق دین اسلام و گذشته باستانی ایران همچنان در کنار هم هستند و دارای پیوندهای فرهنگی محکمی هم می­باشند.

در این فیلم به یکی از اقوام ایرانی (عرب) پرداخته شده است. عمدتا کنشگران این قوم در جنوب غربی ایران به ویژه استان خوزستان زندگی می­کنند. آنها دارای آداب و رسوم خاصی هستند که از آن طریق خود را از دیگر  اقوام ایرانی متمایز می­سازند. بدون شک فهم هر متن فرهنگی در جامعه ایران منوط به درک تفاوت­های فرهنگی در این کشور است. از آنجا که هر کدام از این اقوام دارای شیوه زندگی خاص خود هستند، نمی­توان به سادگی از یک موضع بیرونی، یا یک نقطه ارشمیدسی در مورد آنها قضاوت کرد. چنانچه به این امر مبادرت ورزیم، پیشداوری­ها و قضاوت­های نامناسب، امکان فهمِ درست تفاوت­ های فرهنگی را از بین می­برد.
روابط اجتماعی
روابط اجتماعی در میان اقوام ایرانی، مبتنی بر سنت­ها و قواعدی است که سال­ها در میان آنها تجسد یافته است. آنها اغلب سعی می­کنند که در وضعیت­های جدید از آموزه­های سنتی استفاده کنند و سیالیت چندانی در رفتار آنان مشاهده نمی­شود. چنانچه بخواهیم با ادبیات آنتونی گیدنز به این مقوله بپردازیم، باز اندیشی چندانی در رفتار آنان وجود ندارد. اما در کلان­شهرهایی مانند تهران، سنت واحدی بر اعمال و رفتار افراد حاکم نیست. افراد عمدتا در وضعیت­های جدید در مورد رفتارهای خویش تامل می­نمایند.رمزگان فنی
گفتگوی نخست (صحنه نخست):
پرویز: بالاخره به کجا رسیدی
احلام: به هیچ جا، اما تو نمی­خواهی بفهمی
پرویز: با مادرت صحبت کردی
احلام: بله تا نصف شب باهام حرف زد، قرص هم بهش دادم وقتی که خوب شد همش مرا نصحیت می­کرد که من مال قبیله­ام و سرنوشت من این بوده که توی قبیله به دنیا بیام .آنها سنت­های خودشان را دارند، زن را مالک خودشان می­دانند، خیلی راحت هرکس که ملک­شان را بگیرد سزایش مرگ است و به این کار افتخار می­کنند. حالا می­فهمی چرا رابطه ما سر نمی­گیرد.
پرویز: احلام ناراحت نشو من از حرفات خنده­ام می گیره .دختر؟! آخر قرن دارای دکتر می­شی می­خوای با عقل و منطقت مردم را نجات بدی ولی الان از سر بریدن و این چیزها حرف می­زنی ببین اگر دلت جای دیگره راحت به هم بگو، من هم شعور دارم می­فهمم، احساسات دارم سر کسی هم نمی­برم .

احلام: گفتم که به هیج جا نمی­رسیم تو هم حق داری نمی­فهمی من هم نمی­فهمم، اما همینه که هست هر چند که عجیب و غریب باشه، آخر همه ما تو چنگ سرنوشت اسیریم.
پرویز: ببین احلام با دعوی به جایی نمی­رسیم، منطقی­ترین راه این است که بیام عشیره با ریش ­سفیدان حرف زنیم .بالاخره آنها هم آدمند حرف منو می­فهمند.
احلام: اولاَ که حرف حساب اونها با حرف حساب من وتو فرق داره در ضمن با فرض محال اونها قبول کردن  با پسر عموهام چکار می­کنی .
پرویز: پسر عموت؟ کدام پسرعموت. آنها که قچاقچی­اند. خودت گفتی چهار کلاس بیشتر سواد ندارند .احلام تو خودت دو سال دیگه دکتر می­شی با عزت و افتخار زندگی می­کنی آن وقت می­خوای زن یک قاچاقچی بیشی که عمری مثل کنیز تو سرت بزنه .اصلاَ بزار به عهده من با مادرت صحبت  می­کنم، احلام واقعَ فکر می­کنم سیمات قاطی کرده اما با اینکه دیونه­ای دوستت دارم (هدیه خودکار به احلام).

گفتگوی دوم: گفتگوی فرهان با احلام (صحنه دوم)
فرهان: شما این موقع روز نباید اینجا باشید، اینکه می­گم خوبیت نداره به خاطر آفتابِ
احلام: اینجا آفتاب نیست
فرهان: یعنی آفتاب می­آید
احلام: می­خواهم با هم قدم بزنیم
فرهان: قدم ! نشسته حرف می­زنیم
احلام: فرهان خیلی سیگار می­کشی، کمی برام سخت است از رسم و رسوم با تو حرف بزنم  و این من و تو هستیم که باید با تو صحبت کنیم و تصمیم خودمان را بگیریم؛ متوجه منظورم می­شی .
فرهان: این که مسلم شما، من، باید هر چی می­خوای به خودم بگویی .ما مثل مردهایی نیستیم که می­گن زن تو خونه باشه، مو میگیم زن آدم هر چه می­خاد باید براش فراهم کنیم .
احلام: مثل اینکه من منظورم را درست نگفتم. زن ومرد باید با هم تفاهم داشته باشند، آیا دوتا آدم می­توانند خوشبخت بشند بدون آنکه نقاط مشترکی داشته باشند .
فرهان: حرفامانو با هم بزنیم متوجه می­شی او با هم تفاهم داشته  باشند متوجه می­شی؛ از یک جنس باشند متوجه می شی. یعنی  عیب قضیه انجاست آنها که از شهر تشریف می­آورند فکر می­کنند با مشتی خر طرف هستند.
احلام: فرهان خدا شاهده….
فرهان: دارم حرف می­زنم
احلام:  ببخشید
فرهان :خو بگو
احلام: این دقیقاَ همان چیزی است که می­خوام بگم، من حتی نمی­توانم منظورم را به تو برسونم .فرهان تو باید حرف مر ا بفهمی. لازمه !زندگی فقط غذا و لباس نیست از آن مهمتر محبته، عاطفه است درکه، عشقه، فرهان میفهمی عشقه، من که این­ها را با تو ندارم من که عاشق تو نیستم .
فرهان:  هو هو هو صداتو بیار پایین . اصلاَ کی گفته من تو را دوست دارم .اصلاَ من کدام زنی را دوست دارم . دو دوست دارم یعنی تو فکر می­کنی اینجا برای فرهان زن قحطیه. یعنی تو فکر کردی .من لب تر کنم شیخ ناصر دخترشو با هزار سلام و صلوات می­فرسته.
خانم دکتر اینجا عشیره است کودکستان نیست .حال عشیره چیه، یک خانواده است ولی قانون داره، همه اطاعت می­کنند. یکی دعوا کنه همه جلو می­رند، یکی هم خطا کنه همه تاوان پس  می­دهند. اگه عشیره زنده بماند باید قانونش زنده بماند .اگر خون عشیره توی رگمانه باید تابع قانونش باشی. تو متعلق به این عشیره­ای؛ ناراحتی نداره می­خواستی بری جای دیگه­ای به دنیا بیایی.

احلام: فرهان من شکایتم را پیش تو آوردم، من که به غیر از تو فامیلی ندارم که از من حمایت کنه. فرهان خوب می­فهمی من چی می­گم، این گناه منه که اینجا به دنیا آمدم، مگه به میل خودم توی عشیره به دنیا آمدم .
فرهان: بهت گفتم اینجا نه من نه تو، هیچکدام حرف نمی­زنیم. قانون عشیره است که حرف می­زند، این قانون خیلی قبل از من و تو بوده و جواب داده. در حد من و تو نیست .
احلام: فرهان چرا نمی­خوای قبول کنی، من که نمی­خوام با عشیره ازدواج کنم. موضوع بین من و توست و من از تو خیلی انتظار دارم .من فکر می­کنم تو آدمی هستی که فهم و درک خودت را به حرف­های مفت این و آن ترجیح می­دی. این توئی که باید تصمیم نهایی رو بگیری و من مطمئنم که اشتباه نمی­کنیم .
فرهان: خوب این که خیلی مهمه که تو در مورد من فکر می­کنید، یعنی اصلاَ اینطوری که تو حرف می­زنی منو روشن کردی یعنی تو به نظرت، من فهم و درک اینها را که میگی دارم، اوه خیلی چیزها را فهمیدم . ببخشید آدمها اشتباه فکر می­کنند .شما یک محبتی بکن برای ما .اگر زحمتی نیست تشریف ببر شهر و با هر کی دلت می­خواد  اوچی، عروسی بکن، اصلاَ فکر ما نباش میدم به بچه­ ها چیزی بنویسند در خونه تون تا همه ببیند .خودمو اگر اجازه بدی اینارو  (ریش) را می­تراشم اینا را  (گونه) سرخ می­کنم میام عروسیت او پشت کت داماد را می­گیرم  تا یوقت خاکی نشه­ها .ببین خانم دکتر احلام من از تو خیلی کمتر درس خواندم  ولی از امثال تو خیلی بیشتر حالیم هست .یکبار دیگر اینطور با من حرف بزنی آوقت مو فکر می­کنم منظورت چی چیز، دیگه او بهم بر می­خوره اوقت بد می­شه .
احلام: اا….
فرهان: ساکت …. خلاصصحنه سوم ( گفتگوی  سوم ) گفتگوی خاله با گاو
خاله: سه پسر عمو دشتم که مرا به دو می­دادند. همیشه دلم می خواست از پدرت بپرسم چرا منو نخواست. فرهان همیشه دلم می­خواست یک پسر داشتم شاید اگر اینطور نمی­شد پسرم بود. دلم می­خواست یک پسر داشتم که مثل پدرش و عموش نباشه. یکی بالجبار بگیره یا رد کنه، فرهان پدرت و عموت زندگیم روسوزاندن تو زندگی این دختر رو نسوزان .
فرهان: میدونم اما نمی­خوام مسخره خاله زنکها بشم بگن مرد عشیره بودن سخته.نقش دوربین
انتخاب زاویه دوربین، عمق دوربین، فاصله دوربین برای همدلی استفاده می­شود دوری و نزدیکی  می­تواند دلالت بر خشونت و دوستی باشد. اگر یک دشمن زیاد به ما نزدیک شود خصومت را نشان می­دهد در حالیکه اگر آشنایان چنین کاری را انجام دهند دلیل بر دوستی و محبت زیاد است. زاویه و فاصله دوربین در بازنمایی پرویز و احلام کاملا در این دو طیف حرکت می­کند.
موسیقی متن
در صحنه گفتگوی پرویز و احلام موسیقی و دلنشین­تری به نشبت گفتگوی احلام و فرهان پخش می­شود.انتخاب بازیگران
شخصیت­های فیلم فقط بازنمایی اشخاص منفرد نیستند، پرویز به نسبت فرهان دارای جذابیت­های بیشتری است. پرویز نجیب، چهره آرام و متناسب با شغل پزشکی دارد ولی فرهان خشن و نامناسب است. البته رمزهای دیگری نیز به این مهم کمک می­کنند مانند: لباس، چهره، تصویربرداری، نورپردازی، زمان و مکان. لباس­های مردان قبیله عموما فاقد تنوع رنگ و یکدست است و زنان نیز همگی لباس مشکی پوشیده­اند که عمدتا مخاطب را افسرده می­کندزمان، مکان صحنه­ ها و لباس بازیگران
مکان پرویز که در اوایل فیلم دیده می­شود در یک دانشکده پزشکی است که همه چیز مرتبط و دارای یک فضای آکادمیک و شسته رفته است، در حالی که مکان فرهان برکه های آب و نخلستان است که سعی برآن است زیبا جلوه داده نشوند. خانه­ های قبیله از لحاظ زیباشناسی هیچ گونه زیبایی در خود ندارند. همه چیز به صورت خیلی ابتدایی و مربوط به قرون و اعصار گذشته است. لباس فرهان عربی و زمخت است و تمام زنان قبیله لباس­های سیاه بر تن دارند، ولی پرویز عینک دودی می­زند و تنوع رنگ­ها را حفظ می­کند.
تدوین
تدوین به معنای کنار هم قرار دادن قطعات یک فیلم است که در زمان­ها و مکان­های متفاوتی برداشته شده است. در واقع تدوین، این قطعات را به صورت یک روایت کنار هم قرار می­دهد و داستان فیلم را می­سازد و آن را به صورت خطی بر­می­سازد. در داستان فیلم دو فضا وجود دارد که شخصیت­های فیلم در آنجا نمایش داده می­شوند. نماهای که افراد قبیله و به خصوص فرهان در آن نمایش داده می­شوند عمدتا فاقد زیبایی­شناسی هستند و گرچه تعداد این نماها به نسبت نماهایی که پرویز را نشان می­دهد زیادتر است اما فاقد مطلوبیت است و روایت را به سمتی پیش می­برد که مخاطبان با پرویز بیشتر همدلی داشته باشند.شیوه رفتار
فرهان در هنگام حرف زدن گاها تپق می­زند و کلمات را خوب ادا نمی کند و از حرکات دست و بدن نحوی استفاده می­کند که انگار قصد حمله دارد و بسیار گستاخانه است. از شیوه منطقی خاصی پیروی نمی­کند و قصد دارد که با هر شیوه ممکن گفتگو را به نفع خود پیش ببرد. این شیوه رفتاری در میان سایر مردان قبیله نیز رواج دارد. اما پرویز رفتاری دموکراتیک­مآبانه دارد و سعی می­کند در گفتگو به جای غلبه، طرف دیگر را قانع کند تا بتواند با او به تفاهم برسد. روابط اجتماعی را به خوبی رعایت می­کند. مودب است و در هدیه دادن نیز  نجابت را رعایت می­کند.رمزگان ایدئولوژیک
این فیلم متاثر از عناصر مدرنیستی به نقد سنت­های غیرانسانی نظام قبیله­ایی و دفاع از حقوق زنان می­پردازد. همچنین از عقل­گرایی و فردگرایی دفاع می­کند. فیلم سعی می­کند به نقد روابط خشک و سخت اجتماعی قبیله که هیچ گونه آزادی فردی را می­پذیرد، بپردازد. به نظر می­رسد فیلم در این زمینه موفق است و مخاطب نیز همدل با فیلم به این نتیجه می­رسد که این قواعد و قوانین قبیله­ایی به بنیانی پوچ و بی­اساس استوارند و لزومی ندارد که با پیروی از این نظام سنتی، انسان­ها رنج بیشتری را متحمل شوند به ویژه اینکه زنان در درون چنین نظامی هیچ قلمروی برای ابراز وجود ندارد و همچنان مقهور این سنت­ها و قواعد هستند.

جالب اینجاست چنانچه زنی بخواهد بر اساس قواعد این جامعه عمل نکند، سرنوشتی شوم (همچون عمه احلام) را در انتظار دارد که با گذران یک زندگی بی­ثمر در نهایت همدمی برای خود نمی­یابد. این گونه سنت­های غیر انسانی در جامعه امروزین ایران وجود دارند و لازم است که از از طریق آثار هنری (به مانند این فیلم) نقد و بررسی شوند. اما نباید از نظر دور داشت که ما دوگونه نقد داریم: نقد درونی و بیرونی. نقد درونی جوهره نظریه انتقادی است

نقد بیرونی به شیوه دیگری است. «در نقد بیرونی، فرد با مجموعه­ ایی از افراد یک پدیده را بر اساس آنچه آنها فکر می­کنند باید باشد، نقد می­کنند». عروس آتش سنت­های عشیره عرب را بر اساس مولفه­های مدرنیستی عام و جهانشمول نقد و ارزیابی می­کند و سپس آیین و رسوم این قبیله را در مقابل آموزه­های طبقه متوسطی شهر تهران قرار می­دهد و آنگاه به قضاوت در مورد آنان می­پردازد. این فیلم با نادیده گرفتن تفاوت، خود (فرهنگ مدرنیستی) را در مقابل دیگری(قبیله عرب) اثبات می­کند. همچنین این فیلم برای نقد یک مولفه فرهنگی، کلیت فرهنگی قبیله را در برابر کلیت فرهنگی شهری تهران قرار می­دهد.

برای مثال درگفتگوی نخست هدف، اقناع طرفین و رسیدن به تفاهم است(یادآور کنش ارتباطی هابرماس) ولی در گفتگوی دوم هدف تسلیم شدن در برابر قانون قبیله است. در گفتگوی اول و  در پایان آن پرویز می­گویید” اما با آنکه دیوانه­ای دوستت دارم و یک خودکار به او هدیه می­دهد ” و شیوه خداحافظی کاملاً در خاطره می­ماند ولی فرهان در حین گفتگو با سیگار کشیدن نه تنها حق احلام را رعایت نمی­کند بلکه در پایان با یک حرکت یک طرفه تمام می­شود” خلاص” . در درون این گفتگوها دو گفتمان وجود دارد ۱- دموکراتیک و عقل­گرایانه که احلام و پرویز پیرو آنند۲ – سنت که فرهان و اهالی قبله پیرو آنند. رمزگان فنی، اجتماعی و ایدئولوژیک به نحوی است که مخاطب با گفتمان اول همراه می­شود.

در این فیلم از حس زیبایی­شناختی برای درک نابرابری و برتری فرهنگ رایج بر خرده فرهنگها استفاده شده است. اینکه احلام به فرهان درخواست قدم زدن می­دهد و فرهان می­گوید “قدم! نشسته حرف می­زنیم”.یا در ابتدای گفتگوی دوم می­گوید “شما این موقع روز نباید اینجا باشید، اینکه می­گویم خوبیت نداره، به خاطر آفتاب ” در واقع اینها دلالت بر بدبینی نسبت به حضور زن در عرصه عمومی دارد. همانطور که بوردیو بیان می­کند کارکرد زیبایی شناسی نشات گرفته از فرهنگ­های خاص است و با این کار چنین به نظر می­رسد عشیره مربوط کمتر از سلیقه طبقه متوسط است که با هدیه دادن یک خودکار سلیقه علمی خود را بازنمائی می­کند ولی هدیه­های فرهان بیشتر طلا و جواهرات است.

پرویز معتقد است که زن باید در جامعه خوداتکا باشد”احلام تو خودت دکتر می­شی دو سال دیگر با غرت و احترام زندگی می­کنی” “تو داری دکتر می­شی و با عقل و منطق خودت مردم را نجات می­دی” ولی فرهان چنین دیدی ندارد و معتقد است “من مثل مردهایی نیستم که می­گن زن توی خونه باشد، مو میگم زن آدم هرچه می­خواد باید براش فراهم کرد “بنابراین از دید فرهان این مرد است که باید زندگی زنش را تامین کند و وابستگی زن به مرد یک اصل بدیهی نشان داده می­شود. ولی نکته اینجاست که در درون گفتمان دموکراتیک هم نابرابری جنسی به نفع مردان بود. در ابتدای فیلم، این مردانند که نقش استاد یا معلم را بازی می­کنند. پرویز است که کار دانشجویان را که اکثراً دخترند چک می­کند و این نابرابری همچنان در بین تمام گفتمان­ها وجود دارد.

در گفتگوی نخست که تا حدی به رابطه برابر نزدیک می­شویم اما این دلیل بر برابری نیست زیرا این یک رابطه عاشقانه است و ما معتقدیم با این حال در این رابطه عاشقانه هم مردسالاری وجود دارد. اینکه پرویز عقاید خود را یکسره به احلام دیکته می­کند و از لحاظ موقعیتی، موقعیت فیزیکی پرویز پشت میز و احلام روی صندلی، در نوبت­گیری­ها پرویز نوبت بیشتری می­گیرد و در طول گفتگو پرویز زمان بیشتری صحبت می­کند در صورتی که بعضی کلمات احلام کلیشه ­ای و وقت کمتری می­برد؛

می­توان چنین نتیجه گرفت که در گفتمان به اصلاح دمکراتیک هم تفاوت جنسی وجود دارد. ولی این نابرابری آزاردهنده نیست. ولی در عشیره نابرابری تا حدی است که مخاطب ناراحت می­شود. در جائی از فیلم احلام خطاب به فر هان می­گویید “اینجا پر از دخترهایی هستند که فقط زنده هستند، راه می­روند و بچه به دنیا می­آورند و آن بچه­ها بزرگ می­شوند و آدم­های امثال تو به دنیا می­آورند” یا اینکه خاله در شب با گاو صحبت می­کند و می­گوید”سهم من از زندگی به اندازه توِ گاو نبود که بچه شیر مرا بمکد و بزرگ شود و توی نخل­ها بازی کند، من دختر نخواستم که بزنند توی سرش و توی خونه بخشکد”.

بنظر می­رسد فرآیندهای رمزگذاری در این فیلم چنین بوده که فرهنگ قبیله را از لحاظ صفات بد و نابرابر، خیلی برجسته نشان دهند ولی نابرابری جنسی در قبیله به آن شدت نیست و در طبقه متوسط نیز آنقدر     دمکرات­ مابانه نیست.

به لحاظ قومی منفعل بودن، تقدیرگرا بودن، ناچار بودن و احساس بی­قدرتی در عشیره وجود دارد و فردیت به کلی محو می­شود. این قانون قبیله است که اهمیت دارد. هر چند که آداب و رسوم قبیله در تضاد با قوانین رایج مملکت باشد حتی افراد هم مقهور جبرهای اجتماعی­اند. فرهان می­گوید:”می­دونم اما نمی­خوام مسخره خاله زنکه بشم، بگو مرد عشیره بودن هم سخته”  ” ببین اینجا نه من و نه تو، بلکه این قانون عشیره است که حرف می­زند؛

این قانون خیلی قبل از من و تو موجود بوده و جواب داده و در حد من و تو نیست” یا در روایت دیگری در فیلم پسر جوانی علیرغم اینکه خواهرش را دوست دارد ولی به خاطر حرف دیگران در مورد وی، او را به قتل         می­رساند یا همان خیاط که پسرعموهای زنش وی را به قتل میرسانند و خانواده او چندین سال  دچار مشکل می­شود و یا احلام که در گفتگوی نخست می­گوید

“آنها سنت­های خودشان را دارند زن را ملک خودشان می­دانند؛ خیلی راحت هر کسی ملکشان را بگیرد سزایش مرگ است و به این کار افتخار می­کنند. به نظر می­رسد در درون این گفتمان صحبت از حقوق فردی، اجتماعی «آزادی، آرزو، منطق (البته امروزی)” بی­معناست و این خرده فرهنگ­ها در تقابل با فرهنگ رایج کاملاً مخالف و غیر قابل تحمل است و مولف به کمک رمزهای فنی و اجتماعی قادر می­شود چنین معنایی را به وجود آورد؛

اینکه فرهنگ رایج را خوب و فرهنگ عشیره­ای را غیر قابل تحمل جلوه دهد. ولی ظاهراًدر اینجا نسبی­گرایی فرهنگی  نادیده گرفته شده  به این معنی که رفتارهای فرهنگی هر قومی را باید در متن اجتماعی- فرهنگی خودشان بررسی کرد. بنابراین همانطور که بحث نابرابری جنسی مطرح شد و در فیلم به وضوح دیده شد، تفاوت و نابرابری قومی و فرهنگی هم به وضوح دیده می­شود.

اینکه قومیت( عشیره عرب) با فرهنگ رایج و طبقه پایین با طبقه متوسط مقایسه شده است ولی نکته این است که این فیلم از دیدگاه فرهنگ رایج ساخته شده است، یعنی داری معیار حاکم است و نسبیت آن نادیده گرفته شده  و به کمک رمز فنی و اجتماعی در القای این معانی غلو شده است. مثلاً پرویز راحت صحبت می­کند وحرف­های وی دارای نظم است ولی فرهان خیلی بی­نظم و قافیه صحبت می­کند که به نظر درست نمی­رسد، زیرا فر هان قاچاقچی کالاست و با انسان­های زیادی سر وکار دارد. چطور ممکن است که به زبان خود نتواند راحت صحبت بکند وآنقدر به تپ تپ کردن بیافتد.

در ابتدای فیلم فرهان در عمق زاویه دوربین و در تاریکی با سیگار کشیدن نشان داده می­شود. در واقع  فرهان، خاله، پسرعموها و اکثر افراد عشیره نماینده، قوم عرب هستند و از همان ابتدا این فکر القا می­شود که نماینده این قومیت­ها، یعنی فرهان چندان جالب نیست و پرویز که نماینده طبقه متوسط است با چهره­ای بشاش در حال انجام وظیفه(تدریس پزشکی)همراه با روپوش پزشکی نشان داده می­شود.

فرهان و دیگر افراد قبیله به مراتب بیشتر از پرویز و دیگر افراد طبقه متوسط نشان  داده می­شوند ولی آنها اکثرا َدر حالت­های بد و در حال نقشه پلید کشیدن بازنمایی می­شوند که در واقع هدف آن است مخاطب با این اندیشه پیش رود که فرهنگ­ قبیله به نسبت فرهنگ رایج(که همان فرهنگ طبقه متوسط است) در سطح پایین­تری قرار دارد و این تفاوت قومی به نفع فرهنگ رایج تمام شود. عشیره عرب به نسبت فرهنگ رایج در هیچ صحنه­ای خوب ظاهر نمی­شود.

در واقع قهرمان فیلم پرویز منتسب به فرهنگ رایج است، ولی فرهان منتسب به خرده فرهنگ­ عرب است. خصوصیات پرویز حاکی از آن است که وی متعلق به فرهنگ طبقه متوسط شهری است که در لباس پوشیدن، اداها، احترام­ها و حرکات وی مشخص است.
در این تفاوت قومی، مخاطب وادار به انتخاب فرهنگ رایج می­شود که پرویز نماینده آن است. زیبائی لباس پرویز همراه با منطقی بودن و به­روز بودن، شجاعت و نزاکت وی، بازنمائی اخلاق حسنه طبقه متوسط است و لباس بد و چهره­های درهم فرهان با اخلاق خشک و غیرمنطقی و پیروی از سنت وی حاکی از آن است که خرده فرهنگ­ها و قومیت­ها جذابیت چندانی ندارند و مقلد بودن صرف آنها از هنجارهای سنتی، انسان را به وحشت می­اندازد.

برای اینکه شیوه رفتار پرویز و فرهان را با احلام مقایسه کنیم، درگفتگوی نخست وقتی که احلام عصبانی می­شود، پرویز تبسمی می­زند و می­گویید با دعوی به جایی نمی­رسیم. منطقی­ترین راه این است که با عشیره صحبت کنیم. ولی فرهان می­گوید: ساکت؛ مگر نمی­بینی دارم حرف می­زنم. علاوه بر این پرویز تا آخر، گفتگو را به شیوه­ای دموکرات­مابانه پیش می برد، ولی فرهان اکثرا با آن شیوه­های مردسالارانه قبیله­ای که دو دلالت معنائی دارد، پیش می­رود.: هم اینکه تساهل و تسامح در فرهنگ رایج نسبت به قبیله بیشتر است و هم اینکه مردسالاری در قبیله به نسبت فرهنگ رایج بیشتر است.

بنابراین تفاوت جنسی، قومی و فرهنگی در این شیوه رفتار دیده می­شود. هر چند که سعی بر آن است که وانمود شود نابرابری جنسی در فرهنگ وجود ندارد، ولی پرویز همچنان به نسبت احلام برنامه­ریزتر و داناتر است و این پیشنهاد وی است که احلام را به قبیله می­برد.

به نظر می­رسد نابرابری جنسی در تمام گروه­ها وجود دارد که شدت آن در قبیله بیشتر است مثلاً در گفتگوی خاله اوج مظلومیت یک انسان به تصویر کشیده شده است. اینکه چرا پسر عموی وی او را انتخاب نکرد! چرا نتوانسته به علت فشارهای ساختاری ازدواج مجدد داشته باشد(چون همسرش بچه­ دار نمی­شده و او هم نمی­توانست شوهر کند زیرا راز بچه­دار نشدن همسر قبلی برملا شد) اینکه مردان (عمو و پدر فرهان)زندگی وی را تباه کرده­اند و یا حتی خود احلام که بعد از گذراندن پنج سال تحصیل در طب هنوز نمی­توانست با فرد مورد علاقه­اش ازدواج کند.

نکته اینجاست که ساختارهای اجتماعی که فرهنگی هم هستند، تفاوت و نابرابری جنسی را پذیرفته­اند و افراد در برابر آن مقهورند. در صحنه دیگری فرهان یک سیلی به صورت احلام می­زند ولی پرویز در اوج ناامیدی و عصبانیت می­گویید”اگر دلت جای دیگر است ” راحت بگو من هم آدمم، می­فهمم من هم شعور دارم، احساسات دارم، سرکسی هم نمی­برم”.

در جوامع چند فرهنگی توجه به نفاوت ازاهمیت زیادی برخوردار است. فهم تفاوت­ها و احترام به آنها، میزان انعطاف­پذیری و تحمل دیگری را در روابط اجتماعی بالا می­برد و از میزان خودمحوری و قوم محوری می­کاهد. سینما نیز یکی از مهمترین عرصه­های بازنمایی است که می­تواند نقش بسیار زیادی در این زمینه ایفا کند. این هنر به کمک نشانه­های مختلف و روابط میان­ آنها این را عملی می­نماید. از آنجا که نشانه­ها اموری قراردادی هستند، سینما با کنار هم قرار دادن آنها معنای منسجمی را بر می­سازد و می­تواند به بازنمایی «دیگری» بپردازد.

این نوشتار به ما نشان داد که یک فیلم رهایی­ بخش نظیر «عروس آتش» نیز می­تواند مقوله «تفاوت» را نادیده بگیرد و بر اساس معیارهای خویش به قضاوت در مورد آداب و رسوم یک قبیله بپردازد. فیلم به کمک رمزگان اجتماعی-فنی و ایدئولوژیک سعی دارد از طریق ایدئولوژی مدرنیستی، یک سنت غیر انسانی قبایل عرب(نادیده انگاشتن حقوق زنان) را نقد نماید و این کار را نیز به خوبی انجام می­دهد. اما با نادیده گرفتن تفاوت فرهنگی و قومی، فرهنگ طبقه متوسط شهری را در تقابل با فرهنگ عشیره­ایی عرب قرار می­دهد و ضمن اعمال تقابل­های دوگانه­ایی همچون عام­گرایی/خاص­گرایی، مدرنیسم/سنت و … و نسبت دادن طرف بد این   تقابل­ها به قبیله عرب، فرهنگ طبقه متوسط شهری را که نماینده مدرنیسم است، اثبات می­کند.

این نوشتار با دیدی انتقادی به اینگونه قضاوت کردن، معتقد است که فیلم می­بایست آداب و رسوم قبیله­ایی عرب را بر اساس فرهنگ خود این قبیله نقد می­کرد و نه از موضعی مدرنیستی و بیرونی.