مختص جامعه سینما: سیدحسام فروزان| روز بیست و یکم شهریور ماه به عنوان روز ملی سینما فرصتی ارزشمند برای مطالعه هویت ملی و نقش آن در سینمای ایران است. هویت ملی، مفهومی پیچیده و چندوجهی است که دربردارنده تاریخ، فرهنگ، ارزش‌ها و باورهای یک ملت است. اگر بخواهیم تعریف ساده ای از سینمای ملی بدست دهیم باید بگوییم سینمای ملی ایران به مجموعه فیلم‌هایی گفته می‌شود که فرهنگ، سنت‌ها، داستان‌ها و مسائل اجتماعی مردم ایران را بازتاب می‌دهند. این سینما به گونه‌ای طراحی شده است که روح ملی و فرهنگی جامعه ایران را منعکس کند و بر هویت ملی تمرکز دارد. در سینمای ایران، این هویت به وضوح در آثار فیلمسازان برجسته‌ای مانند علی حاتمی تجلی می‌یابد.
علی حاتمی با عشق و علاقه‌ای عمیق به فرهنگ و سنت‌های ایرانی، توانسته است تصاویری زنده و پرجزئیات از زندگی ایرانیان را به تصویر بکشد. فیلمهای او، از جمله حسن کچل، «سوته‌دلان» و «کمال‌الملک» و مادر، با بهره‌گیری از دیالوگ‌های شاعرانه و فضاسازی‌های اصیل، نه تنها داستان‌هایی جذاب و گیرا ارائه می‌دهند، بلکه بازتابی از هویت ملی ایران هستند. حاتمی با استفاده از عناصر فرهنگی چون موسیقی سنتی، لباس‌های محلی و معماری ایرانی، توانسته است روح ملی و فرهنگی ایران را در آثار خود زنده نگه دارد. این فیلم‌ها با نمایش زیبایی‌های فرهنگی و تاریخی ایران، به مخاطبان داخلی و بین‌المللی امکان می‌دهند تا با هویت ملی ایرانیان آشنا شوند و آن را درک کنند.
سینمای ملی ایران با استفاده از عناصر فرهنگی و اجتماعی متنوع، تصویری غنی از هویت ایرانی را به نمایش می‌گذارد. این سینما با تمرکز بر رئالیسم اجتماعی، واقعیت‌های زندگی روزمره و چالش‌های اجتماعی و اقتصادی مردم را به تصویر می‌کشد. فیلم‌هایی که به موضوعاتی چون فقر و عدالت اجتماعی می‌پردازند، نمونه‌هایی بارز از این رویکرد هستند. ساده‌گرایی و ایجاز در روایت و استفاده از نمادها و استعاره‌ها نیز به سینمای ایران عمق معنایی بیشتری بخشیده است.
علاوه بر این، پیوند قوی با ادبیات و شعر فارسی، به فیلمهای ایرانی بُعدی شاعرانه و معنوی افزوده است. دیالوگ‌های شاعرانه و الهام از آثار کلاسیک ادبی، به فیلم‌ها غنای بیشتری بخشیده‌اند. تأکید بر ارزش‌های خانوادگی و نقش زنان نیز از عناصر مهم هویت ملی در سینمای ایران است. این سینما به بررسی روابط خانوادگی و مسائل مرتبط با زنان می‌پردازد و تلاش دارد تا تصویری دقیق از جایگاه و نقش زنان در جامعه ارائه دهد.
سینمای ملی ایران، همان‌طور که اشاره شد، با پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های خاصی همراه است که تعریف دقیق آن را دشوار می‌کند. این سینما بازتابی از تاریخ، فرهنگ و روح مردم ایران است و فیلمسازانی که با عشق و اصالت به این هنر پرداخته‌اند، توانسته‌اند آن را به جهانیان معرفی کنند. در نهایت، سینمای ملی ایران نمایانگر احساسات، تجربیات و داستان‌های مردم ایران است که با زبان هنر به جهانیان ارائه می‌شود. این فیلم‌ها نه تنها جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی را به تصویر می‌کشند، بلکه پلی میان گذشته و آینده، سنت و مدرنیته، و محلی و جهانی هستند.
در عرصه جهانی، سینمای ملی ایران با ترکیبی از هنر، فرهنگ و تاریخ ایران، توانسته است فیلم‌هایی بسازد که نه تنها در داخل کشور بلکه در سطح بین‌المللی نیز مورد تحسین قرار گرفته‌اند. عباس کیارستمی و اصغر فرهادی از جمله کارگردانانی هستند که با آثارشان به سینمای ایران جایگاه ویژه‌ای داده‌اند. فیلمهای کیارستمی همچون «طعم گیلاس» و «خانه دوست کجاست؟» و آثار فرهادی نظیر «جدایی نادر از سیمین» و «فروشنده» نه تنها جوایز بین‌المللی کسب کرده‌اند، بلکه به بررسی عمیق موضوعات فلسفی و اجتماعی پرداخته‌اند.
سینمای ملی ایران با تکیه بر فرهنگ و تاریخ غنی کشور و بهره‌گیری از استعدادهای درخشان کارگردانان و بازیگران، توانسته است جایگاه ویژه‌ای در عرصه جهانی کسب کند. این سینما با ارائه داستان‌های انسانی و واقعی، همچنان به تاثیرگذاری و جلب توجه مخاطبان در سراسر جهان ادامه می‌دهد.
عناصر اصلی سینمای ملی ایران
عناصر هویت ملی در سینمای ایران نقش بسیار مهمی در شکل‌دهی به داستان‌ها، شخصیت‌ها و مضامین فیلمهای ایرانی دارند. این عناصر، که ریشه در فرهنگ، تاریخ و ارزش‌های اجتماعی ایران دارند، کمک می‌کنند تا سینمای ایران بازتابی از زندگی واقعی مردم و هویت ملی آن‌ها باشد. در ادامه برخی از مهم‌ترین عناصر هویت ملی در سینمای ایران را با توجه به تجربه و شناختی که از تاریخ این سینما بدست آورده‌ایم، صورت‌بندی می‌کنیم.
رئالیسم اجتماعی: یکی از ویژگی‌های اصلی سینمای ایران پرداختن به مسائل و چالش‌های روزمره مردم است. این سینما اغلب به موضوعاتی مانند فقر، عدالت اجتماعی، و زندگی طبقات محروم می‌پردازد. فیلمسازان ایرانی سعی کرده‌اند با نمایش واقعیت‌های زندگی مردم، تصویر دقیق‌تری از جامعه ارائه دهند. فیلم «نیاز» ساخه علیرضا داودنژاد در دهه شصت مثال خوبی برای این ویژگی است.
ساده‌گرایی و ایجاز: یکی دیگر از مشخصه‌های سینمای ملی ایران ساده‌گرایی در روایت و استفاده از عناصر بصری است. بسیاری از فیلمهای ایرانی با استفاده از نمادها و استعاره‌ها، عمق معنایی بیشتری به داستان‌های ساده و شخصیت‌های خود می‌بخشند. در فیلمهای عباس کیارستمی این ساده‌گرایی و حتی ایجاز شاعرانه و رویکرد مینی‌مالیستی را به وضح می‌بینیم.
استفاده از کودکان به عنوان شخصیت‌های اصلی: در بسیاری از فیلمهای ایرانی، کودکان نقش‌های اصلی را بازی می‌کنند. از آنجایی که سینمای ایران اغلب به محدودیت‌های اجتماعی و فرهنگی روبرو بوده، فیلمسازان از طریق داستان‌های کودکان توانسته‌اند به شکلی غیرمستقیم به مسائل حساس اجتماعی بپردازند. تعدادی از فیلمهای معروف عباس کیارستمی بهترین مثال برای این مقوله هستند: مشق شب، خانه دوست کجاست. فیلم «بچه‌های آسمان» ساخته تحسین شده مجید مجیدی نیز نمونه شاخصی است. این فیلم از نظر بسیاری از منتقدان و مجامع سینمایی مصداق کامل سینمای ملی است.
تأکید بر ارزش‌های خانوادگی و نقش زنانخانواده یکی از نهادهای بنیادی در فرهنگ ایرانی است و سینمای ایران اغلب به بررسی روابط و مسائل خانوادگی می‌پردازد. ساختار خانواده در ایران، احترام به بزرگترها، نقش والدین، و ارتباطات خانوادگی از جمله موضوعات پرتکرار در فیلم‌ها هستند. این تمرکز بر خانواده به عنوان یکی از عناصر مهم هویت ملی و اجتماعی در فیلمهای ایرانی بازتاب دارد. زنان در سینمای ایران (به جز فیلمهای دهه‌ی شصت) همواره نقشی کلیدی داشته‌اند. علی‌رغم محدودیت‌های فرهنگی و قانونی، فیلمهای ایرانی به شکل‌های مختلف به نمایش زندگی، مشکلات و آرمان‌های زنان پرداخته‌اند.
فرهنگ و آداب و رسوم سنتی : فرهنگ و آداب و رسوم ایران از مهم‌ترین عناصر هویت ملی در سینمای ایران هستند. بسیاری از فیلمهای ایرانی به نمایش سنت‌ها، رسوم و آیین‌های ملی مانند نوروز، مراسم عروسی و عزاداری، و دیگر جنبه‌های فرهنگی پرداخته‌اند. این فیلم‌ها اغلب تلاش می‌کنند تا هویت ملی ایران را از طریق نمایش این رسوم و ارزش‌های فرهنگی تقویت کنند.
رابطه انسان و طبیعت: در بسیاری از فیلمهای ایرانی، طبیعت و محیط زیست جایگاه ویژه‌ای دارند. مناطق روستایی، کوهستان‌ها، بیابان‌ها و دریاها به عنوان مکان‌های اصلی داستان‌ها و به‌عنوان نمادی از پیوند عمیق ایرانیان با طبیعت و سرزمین‌شان استفاده می‌شوند. طبیعت در این فیلم‌ها نه تنها به عنوان پس‌زمینه بلکه به عنوان عنصر هویتی ملی مطرح می‌شود که با زندگی انسان‌ها در ارتباط است. فیلمهای عباس کیارستمی از نظر توجه به طبیعت نیز مثال‌زدنی هستند.
تاریخ و اسطوره‌های ملی: بسیاری از فیلمهای ایرانی با الهام از تاریخ و اسطوره‌های ملی، تلاش می‌کنند تا هویت ملی ایرانیان را با بازتاب دوران‌های مهم تاریخی مانند دوره‌های باستانی، اسلامی و معاصر تقویت کنند. این فیلم‌ها از شخصیت‌های تاریخی، حماسی و ملی استفاده می‌کنند تا مفاهیمی مانند مبارزه برای آزادی، مقاومت در برابر ظلم و افتخار به گذشته ملی را تقویت کنند.
زبان و گویش‌های محلی: استفاده از زبان فارسی به عنوان زبان رسمی و همچنین گویش‌های مختلف محلی در فیلم‌ها، هویت ملی و تنوع فرهنگی ایران را به نمایش می‌گذارد. برخی از فیلم‌ها با استفاده از گویش‌های محلی نظیر لری، کردی، یا ترکی، تنوع زبانی و قومی ایران را به تصویر می‌کشند و نشان‌دهنده هویت چندلایه ملی هستند.
روحیه مقاومت و استقلال‌طلبی: مقاومت در برابر استعمار، امپریالیسم و دفاع از استقلال ملی یکی از مفاهیم اصلی در هویت ملی ایران است. بسیاری از فیلمهای ایرانی به این روحیه و مبارزه مردم ایران برای استقلال و عزت ملی می‌پردازند. این مضمون در فیلمهای مربوط به جنگ ایران و عراق (دفاع مقدس) به وضوح دیده می‌شود که تلاش دارند ایستادگی و وفاداری به وطن را به تصویر بکشند.
تصویر آرمانی از جامعه روستایی: در بسیاری از فیلمهای سینمای ملی ایران، روستاها و زندگی ساده روستایی به عنوان نمادی از اصالت و پاکی ایرانیان به نمایش گذاشته می‌شوند. زندگی در روستا به‌عنوان نمونه‌ای از ایران که از تأثیرات مدرنیته و فساد شهری دور مانده است، نمادی از هویت بومی و اصیل ایرانی به‌شمار می‌آید. چه در فیلمفارسی های قبل از انقلاب و پس از آن، روستا همیشه به عنوان نماد پاکی و معصومیت تقدیس شده است، در مقابل شهر که نماد پلیدی و ناراستی بوده است . نمونه شاخص این نگاه می تواند فیلم «زرد قناری» ساخته رخشان بنی‌اعتماد در دهه شصت باشد.
در مجموع، سینمای ملی ایران با تمرکز بر این عناصر و مضامین، تصویری از هویت ایرانی را بازنمایی می‌کند که هم به ارزش‌ها و اعتقادات ملی و فرهنگی مردم ایران وفادار است و هم به چالش‌های مدرن و معاصر پاسخ می‌دهد. این عناصر به فیلمهای ایرانی هویتی خاص می‌بخشند و آن‌ها را در سطح جهانی متمایز می‌کنند. هرچند در مجموع سینمای ملی ایران راه‌های نرفته بسیار دارد و بهترین فیلمهای آن هنوز ساخته نشده‌اند.
