نقدجامعه شناختی فیلم زیر سقف دودی

برای جامعه سینما: محسن سلیمانی فاخر/«زیر سقف دودی حاوی این مهم است که هرنوع تغییری در جامعه ایرانی ریشه در خانواده دارد و اصلی ترین تغییرات در نظام اجتماعی به واسطه خانواده محقق می شود یا جهت گیری آن معطوف به خانواده است. فیلم از دگرگونی عظیم تاریخی درباره خانواده سخن می گوید و ساختار خانواده به سوی آزادی بیشتر مرد و تشابه تدریجی در نقش های زن و مرد پیش میرود.

فیلم داستان زندگی خانواده ای در طبقه مرفه است که به دلایل اقتصادی تحت فشار وزوال است، اما این جریان زمینه ای است برای بیان روابط سرد میان اعضای این خانواده که مشکلات مالی آن ها را در خود غرق می کند. مرد متمول در آستانه ورشکستگی است  و سالهاست رابطه عاطفی خود را با همسرش شیرین قطع کرده است.

فیلمساز «طلاق عاطفی» رادر شرایطی که در آن پیوندهای عاطفی میان زوجین رو به انحطاط است و با اینکه زیر یک سقف و کنار یکدیگرند اما به لحاظ عاطفی و احساسی از یکدیگر فاصله دارند ،نشان می دهد که روابط فردی فیلمش به الگوهای سطح میانه و کلان می رسد.

با این حال طبق یکی از مجموعه نظریات رضایت زناشوئی که مبتنی بر یک مدل اقتصادی از رفتار انسانی است و فرض اساسی اش بر این است که روابط با پاداشهای بیشتر و هزینه های کمتر رضایتمندی بیشتری را ایجاد خواهد کرد، به خوبی در فیلم مشهود است .

در خانواده«زیر سقف دودی» هیچ پاداشی مطرح نیست نه بهرام به خانه داری زنش پاداش و اهمیت می دهد و نه شیرین به زندگی و تلاش مردش پاداشی قائل است . این طلاق عاطفی هر چند که از سوی مرد صورت گرفته است اما «شیرین»در این زندگی ودر این تنگنا بی تقصیر نیست.

از سویی دیگر اساسا  دوام یک رابطه با سطح کلی پاداشهای موجود مرتبط است ،هرکس منابع شخصی چون پول، دانش، استعداد و حتی عاطفه  در اختیاردارد که برای پاداش مناسب به دیگران از این منابع استفاده می کند. چنین منابعی می توانند منابع قدرت در تصمیم گیری زوجین باشد که می تواند برای کمک به زوجین در موقعیت های دارای تعارض استفاده شود.

مرور بیشتر:نگاه جامعه شناسی به فیلم«فراری» داوودنژاد

در«زیر سقف دودی» مرد چندان درگیر زندگی  نیست چراکه موازی با زندگی واقعی اش رابطه ای پنهانی با زنی جوان دارد که نیازهای عاطفی او را پاسخ می دهد و برایش آسایش ولذت فراهم آورده است و همسر سنتی اش تنها درگیر آشپزی است و عاطفه و عشق از منش او به دور است و تلاش هایش برای به چشم آمدن  حتی نزد فرزندش بی ثمر است و این تا جایی است که بهرام  نزد خود احساس میکند همسر و فرزندش به جز درخواست پول چیز دیگری از او نمی خواهند.

در خانواده ترسیم شده فیلمساز ،متغییرهایی چون  تایید، حمایت، انسجام، پیوند، صمیمیت، فعالیتهای مشترک به هیچ شکل ممکن یافت نمی شود و اینها بیشترین اثر را در طلاق عاطفی دارند .از رویکردی دیگر طبق «نظریه چرخه زندگی زناشویی» که با تقسیم بندی مراحل زندگی و تغییرات ، تنشها و نقشهای خاص هر مرحله به بررسی تفاوتها در سطح رضایتمندی زناشویی می پردازد ،می توان در بکراند زندگی بهرام و شیرین یافت .

این نظریه هر مرحله از چرخه زندگی را محصولی از توالی منظم وقایع قبلی می داند، چنین رویکردی برای توجیه تأثیرات چرخه زندگی بر روابط هم مفید است.زندگی شیرین و همسرش  حاکی از آن است که دراین چرخه زندگی رضایت مندی نامحسوس بوده است و تنشها و نقش ها  با وجود فرزند پسر از پیش ادامه داشته است ،به عبارتی دیگر کم تحریکی حیات و زندگی در زندگی این زوج ریشه دار است .

رابطه بهرام با معشوقه اش نیز به دلیل گرفتاری های مرد و بی توجهی به خواسته هایش در آستانه از هم پاشیدن است، اما بهرام در این چرخه زندگی متوجه باخت بزرگ خود می شود، که همسر خود را درآستانه جدایی، معشوق خود را از دست رفته و پسرش را در بازداشتگاه می یابد.

از منظری دیگر  طلاق  خاموش بهرام و شیرین از نوع «خو گرفته با تعارض» است ،دوره ای که   با درگیری و مشاجره شکل می گیرد و طرفین این جنگ و جدال را تحمل می کنند هرچند که این مساله واقعاً برای آنها لذت بخش نیست .،برای زوج زیر سقف دودی دیگر«هم خویی منفعلانه» که زمان انطباق و سازش راحت و بی دردسر بوده ،سپری شده و صدای تلخ زندگی به گوش هر یک رسیده است.

پوران درخشنده فیلمساز خوش قریحه ی جامعه نگری است که  مسئله طلاق عاطفی را به عنوان یک درد اجتماعی عنوان می کنداما وجه سینمایی انرا در مواجه با موضوع گم کرده است و سینما با این روش دیگر کارکرد رسانه ای و تنفنی  خود را کم فروغ می کند از سویی «زیرسقف دودی» بیش از آنکه دراماتیک وسینمایی باشد یک تله فیلم پندآموز و به‌شدت شعارزده با دیالوگ‌های پرطمطراق فمینیستی است.

سکانس‌های حضور روانشناس و پند و اندرزهایش که قرار است زوجین را هدایت کند، مانند حضور کارشناسان روانشناسی در برنامه‌های تلویزیونی است. حجم زیادی ازفیلم به احساسات گرایی و دیالوگ‌های ناکوک معطوف است که دیگر جایی در ادبیات محاوره هم ندارد اما با این حال«پوران درخشنده» با تم اپیدمی و فراگیر«طلاق عاطفی» به موضوع جامعه شناختی موثری اشاره دارد.