اختصاصی جامعه سینما /دکترمصطفی مهرآیین جامعه شناس و محقق این حوزه دلالت های فرهنگی مفهوم «پزشک» را در جامعه از منظر جامعه شناختی چنین بررسی می کند:
۱) همانند دیگر پدیده های اجتماعی، در باره نقش پزشک و مسائل همبسته آن می توان به سه شیوه به طرح پرسش و اندیشه پرداخت. در مرحله نخست می توان به شرایط ممکن شدن این پدیده در حیات اجتماعی انسان پرداخت و این پرسش را مطرح نمود که ما اصولا با وجود چه مولفه ها و شرایطی در وجود انسان و حیات اجتماعی اش روبرو هستیم که پدیده ای همچون «پزشک» را ممکن می سازند. این پرسش همان پرسش جامعه شناسان کلاسیک است که معتقد بودند ریشه تمام پدیده های اجتماعی به درون جامعه و شرایط اجتماعی زندگی انسان ها باز می گردد. امروزه، در کنار این پرسش کلاسیک، جامعه شناسان دو پرسش دیگر را نیز مورد توجه قرار می دهند. پرسش دوم به منطق درونی خود دنیای فعالیت پزشکان و قواعد و قوانین حاکم بر «مناسک پزشک بودگی» و نظم درونی کنش پزشکان در محل زندگی و کار آنان باز می گردد که در مجموع می توان آن را «سنت پزشکی» نامید. پرسش سوم به دلالت های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی حرفه پزشک در جامعه و چگونگی بازتعریف جامعه بر مبنای این دلالت ها باز می گردد. در کنار پرداختن به ریشه های اجتماعی مفهوم پزشک و منطق درونی حاکم بر این حرفه، همواره می توان از نقش این پدیده در بازتعریف جامعه و تصوری که از حیات اجتماعی در محدوده مفاهیم مربوط به پزشک و پزشکی خلق می شود نیز پرداخت و نشان داد که اگر جامعه را بر مبنای نقش و حرفه پزشکی فهم نماییم به چه تصور و روایتی از جامعه دست می بابیم. آنچه در ادامه می آید اشاره ای است به برخی از ابعاد همین تصویر از جامعه که می توان از طریق توجه به دلالت های فرهنگی مفهوم پزشک به آن ها دست یافت.
۲) بی شک، یکی از مهمترین دلالت های فرهنگی نهفته در مفهوم پزشک به دیالکتیک میان «بیمارستان» و «شهر» باز می گردد. اگر شهر با وجود همه فرصت ها و موقعیت های نهفته در آن فضای فعالیت، سلامت، تلاش، روابط انسانی، روابط انسان با اشیاء، خلاقیت،و….است، وجود بیمارستان در شهر نشان از وجود سویه ای دیگر در حیات اجتماعی ما دارد که همبسته با مفاهیمی همچون خطر، عدم سلامت، ناتوانی، بیماری، آسیب رساندن انسان ها به یکدیگر، آسیب رساندن اشیاء به انسان ها و یا در کل «حیات برهنه» است که اشاره به وجود سلامت در عدم سلامت و وجود عدم سلامت در درون سلامت دارند،
۳) دلالت فرهنگی دیگر به دیالکتیک «درمان، بازیابی سلامت و زندگی» با «شکست درمان، تداوم بیماری، و مرگ» در محیط بیمارستان باز می گردد.پزشکان خود نیز تجلی این دیالکتیک اند. بی شک اگر بیمارستان انباشته از این نوع دیالکتیک است، پزشکان به عنوان مهمترین کنشگران این میدان نیز تبدیل به جایگاه منازعه دایمی این دو سویه از حیات اجتماعی می شوند.
۴) دلالت فرهنگی دیگر حرفه پزشک به تبدیل شدن بیمار یا انسان بیمار به مفهوم «مورد»(Case) باز می گردد که بیمار را تبدیل به «متنی» می سازد که می توان از طریق آن «بیماری» را شناخت. پزشکان در فرآیند فعالیت خود بیش از آنکه در پیوند با بیمار باشند، درگیر اندیشیدن به بیماری اند. این نکته بیمار را به یک مکانیسم یا واسطه یا در نهایت متن تقلیل می دهد که می توان از طریق آن به قرائت بیماری پرداخت.بی شک، انسانی تر ساختن رابطه میان پزشک و بیمار نیازمند برخورد آسیب شناختی با این دلالت نهفته در حرفه پزشک و تلاش برای سوق پزشکان به ایده «پدیدارشناسی بیمار» در عین پرداختن به «بیماری» است.
۵) تبدیل شدن انسان از جایگاه «سوژه دانش» به «موضوع دانش» اتفاق دیگری است که می توان به زبان میشل فوکو آغاز آن را در دانش پزشکی بازیافت. پزشک زمانی که به معاینه، شکافتن، و شناخت جسم بیمار می پردازد در حین اینکه فاعل شناسا یا کنشگر شناخت است، در قالب بیمار،خودش به عنوان انسان را، موضوع معاینه، شکافتن و تحلیل ساخته است. بی تردید، اگر این فرآیند منجر به تبدیل ساختن تن بیمار به موجودی عاری از طبیعت و احساس(به معنای مورد نظر طبیبان در گذشته که بیمار و بیماری را درنسبت با کل طبیعت می دانستند) شود و صرفاً به آن به عنوان موضوع کار پزشک نگریسته شود، باید به تحلیل آسیب شناختی آن پرداخت و مفهوم پزشک را در پیوند با مفهوم «طبیب» در جهان گذشته باز تعریف نمود تا بتوان در کنار جنبه های علمی شاهد برجسته شدن جنبه های طبیعی، احساسی و معنوی نیز در این حرفه بود.
۶) به زبان جامعه شناسان کارکردگرا، یکی از مهمترین دلالت های دیگر مفهوم پزشک به این نکته باز می گردد که گویی وجود مفهوم «پزشک» همبسته با مفهوم «بیمار» است و پزشکان اصولا جامعه را بیمار می خواهند تا بتوانند حرفه خود را تداوم بخشند. بی شک، آسیب شناسی حیات حرفه پزشکی نشان از وجود رگه هایی کوچک از حقیقت در این دریافت دارد، بااینحال، در کنار این دریافت می توان به جای ایجاد پیوند میان پزشک و بیمار و بیماری به ایجاد پیوند میان پزشک با سلامت و ارزیاب سلامت جامعه نیز پرداخت و این نگاه را مطرح ساخت که تا زمانی که سلامت برای جامعه مهم است، پزشک نیز از اهمیت خاص خود در جامعه برخوردار می باشد.
۷) و بالاخره ایجاد پیوند میان «پزشک»،«زندگی» و اخلاق» یکی دیگر از مهمترین دلالت های دانش پزشکی و حرفه پزشک برای فهم جوامع امروزی است. امروزه در جوامع بشری، در کنار خداوند، تنها از پزشکان به عنوان گروهی از انسان ها سخن گفته می شود که قادر به بازگرداندن زندگی به افراد جامعه و دور کردن مرگ از آن ها می باشد.به یک تعبیر، پزشکان همان داروی جاودانگی انسان هستند. اگر انسان هنوز نتوانسته است دارویی برای فرار از مرگ بیابد، حداقل توانسته است حرفه ای به نام پزشکی و محیطی به نام بیمارستان را به وجود آورد که می توانند به جنگ مرگ بروند و به انسان حیات جاودانه تر ببخشند. اگر این تصور را بپذیریم، آنگاه می توان انتظار داشت که شاغلان در این حرفه به نماد «اخلاق» یک جامعه نیز تبدیل شوند و این تصور در خصوص آنان در جامعه شکل بگیرد که چون در پیوند با حیات و مرگ انسان عمل می کنند، احتمالاً از دغدغه های بالای انسانی برخوردارند و می کوشند با دل سپردن به سنت های اخلاقی به حمایت از انسان های بیمار بپردازند. اهمیت این دلالت آنجا بیشتر می شود که حرفه پزشکی چنان که در بالا گفتیم بنا به منطق درونی آن تمایل به احساس زدایی در رابطه بیمار و پزشک و تبدیل کردن بیمار به یک «کالبد» یا «لش» نقصان یافته دارد که می تواند زنده بماند و می تواند زنده نماند و به راحتی در مقابل چشمان یک پزشک «بمیرد».
