مختص جامعه سینما: علیرضا درشتی نژاد-رضا ظفری/«فرم لوژی»، نام مغلق و شاید فریبنده ای که مدتی است روی آن تدقیق میکنیم. فرم لوژی نظر یه ای ست بر پایه ی نظر یه ی «فرمالوژی» پژمان خلیل زاده، که ظاهرا همانند آن است ولی در قالب و ساختار، تفاوت وتضادهایی بنیادی با آن نظر یه دارد. اگر بخواهیم «فرم لوژی» را به ساده تر ین زبان ممکن ترجمان کنیم، میتوانیم بگوییم :
بررسی یک اثر با در دست داشتن دو متر، اول فرم و دوم ایدئولوژی. در نظریه ی فرم لوژی منتقد ابتدا اثر را بر اساس مبانی و اصول فرمالیسم و از پس آن ( تقدم ماهوی فرم به ایدئولوژی ضروری است)،با مکتب ایدئولوژیک فرضی خود عیار سنجی میکند. در مصداق، منتقد وقتی با فیلم تک تیرانداز آمریکایی ایستوود مواجه میشود، ابتدا واکاوی میکند که ایا ایستوود توانسته به اقتضای ساختار روایت، یک تک تیرانداز قهرمان امریکایی، که مخاطب سمپاتش گردد را خلق کند؟ سپس به سراغ ایدئولوژ ی می رود و هدف، واقعیت و نیت مولف را در تحلیلش هویدا ساخته و به نقد می‌کشاند.
بررسی یک اثر با در دست داشتن دو متر، اول فرم و دوم ایدئولوژی. در نظریه ی فرم لوژی منتقد ابتدا اثر را بر اساس مبانی و اصول فرمالیسم و از پس آن ( تقدم ماهوی فرم به ایدئولوژی ضروری است)،با مکتب ایدئولوژیک فرضی خود عیار سنجی میکند. در مصداق، منتقد وقتی با فیلم تک تیرانداز آمریکایی ایستوود مواجه میشود، ابتدا واکاوی میکند که ایا ایستوود توانسته به اقتضای ساختار روایت، یک تک تیرانداز قهرمان امریکایی، که مخاطب سمپاتش گردد را خلق کند؟ سپس به سراغ ایدئولوژ ی می رود و هدف، واقعیت و نیت مولف را در تحلیلش هویدا ساخته و به نقد می‌کشاند.
در آخر اما منتقد به بخش نتیجه گیری میرسد و فیلم را بر اساس ایده «فرم،لوژی» واکاوی نموده و ارزش یا به قولی عیار اثر را تعیین میکند. فی المثال به این نتیجه می رسد که فیلم تک تیرانداز آمر یکایی ایستوود فیلمیست که یک تک تیرانداز قهرمان امر یکایی، که مخاطب سمپات او میگردد را در چگونگی اجرا، به بهترین نحو ساخته. پس فیلم در بخش فرم قبول میشود.
ولی واقعیت آنچه در اثر ایستوود گفته شده نیست و فیلم در پرداخت به شخصیت اصلی اش غلو نموده یا به قولی به تحریف حقیقت پرداخته تا از جنایات امر یکایی ها در خاورمیانه حمایت کند. پس این فیلم در ایدئولوژ ی «همچنان مفروض» مردود میشود. دفاع یا حمله در بخش ایدئولوژی نقد فرم لوژی وابسته به اینست که منتقد پیرو چه مکتبیست، بهتراست منتقد در ابتدای نقد این را مشخص کند.
به احتمال زیاد با خواندن این توضیح و چکیده کوتاه، سوالی اساسی برایتان ایجاد شده که منتقد از کجا به هدف و واقعیت نیت مولف پی میبرد؟ اصلاً از کجا معلوم منتقد به دام فرافکنی ذهن خود نیفتد؟ یا سوال هایی از این قبیل که اصلا چه نیازی است به اصرار بر نگره ایدئولوژیک و جمع آن با فرم؟ پاسخ تمامی این پرسش ها در تشریح فرم لوژی مشخص خواهد شد. گفتی است آنانکه سینما را به طور جدی دنبال میکنند آگاهند که در این مدیوم هدف و واقعیت نیت مولف یک اثر با توجه به آنچه ساخته به راحتی مشخص میشود، ولیکن همواره مثال نقض وجود داشته و خواهد داشت. اساس هنر همین است. خلقی چموش و غیر متعین از انسان که در هیچ چارچوبی نمیگنجد. مخلوقی که هیچوقت رام نمی‌شود.
از فرمالوژی تا فرم لوژی: پژمان خلیل زاده را حدود شش سالی میشود که میشناسیم، بی اغراق انی فرد یکی از معدود منتقدان ایرانی است که درس تخصصی نقد فیلم خوانده و بر پایه ی قوانین تکنیکال مورد تایید نقد و تحلیل می نویسد،نه مانند منتقدان مجله های به اصطلاح دموکرات سینمایی که ریویو نویسانی بی قاعده و ولنگار اند. نظریه ی فرمالوژی پژمان را نیز نخستین بار شش ماه پیش در کانال تلگرامی اش خواندیم .
بسیاری از دوستان سینه چاک شبه فرمالیسم که البته هیچ چیز از فرمالیسم اصیل نمیدانستند و تعریفشان از آن محدود به چند ساعت برنامه های هفتی بود که به عشق تکه های کوچه بازاری مسعود فراستی دیده بودند، مدعی شدند که نظریه ی خلیل زاده ادعای پوچی بیش نیست! «بدون اینکه آن را بخوانند». آنان دو نحله ای که خلیل زاده برای نظریه اش پی ریزی کرده بود را دارای نسبتی موازی می‌دیدند که در طول تاریخ هرگز به هم نرسیده اند. البته که نظرشان صحیح بود ولی نه به علت اصلی! بلکه به پیروی از مسعود فراستی و تناقض وی درمورد به فرم نرسیدن غیر حقانیت «یعنی همان تم غیر انسانی و ایدئولوژی مردود، بدون تعریف مشخصی از انسانیت و حق»
ولیکن نظریه ی خلیل زاده پرسش های متعددی در ذهن ما ایجاد کرد، پرسش هایی که سالها بود در پس ذهنمان جا خوش کرده بود اما از مطرح کردنشان هراس داشتیم. زیرا ما هم زمانی از دسته ی آن فرمالیسم های فراستیسمی بودیم و نگاهی قریب به نگاه عارفان به فرم داشتم !
ولیکن نظریه ی خلیل زاده پرسش های متعددی در ذهن ما ایجاد کرد، پرسش هایی که سالها بود در پس ذهنمان جا خوش کرده بود اما از مطرح کردنشان هراس داشتیم. زیرا ما هم زمانی از دسته ی آن فرمالیسم های فراستیسمی بودیم و نگاهی قریب به نگاه عارفان به فرم داشتم !
برای ورود به دنیای فرم لوژی ابتدا بهتراست با نظریه ی فرمالوژی پژمان خلیل زاده آشنا شوید؛ در این بخش قسمت هایی از نظریه ی فرمالوژی را که پژمان خلیل زاده شخصا در تاریخ سوم تیرماه هزار و سیصد و نودوهشت در کانال تلگرامی اش انتشار داده را خواهید خواند :
نظریه ی فرمالوژی، نظریه است که نگارنده حدود ۶ سال بر رو ی آن کار کرده و در تلاش برای به وجود آوردن یک بازخوانی متفاوت در نقد فیلم است. فرمالوژی یعنی پیوند نظرگاه فرمالیسم با بازخوانی ایدئولوژ ی سوبژکتیو فیلم که از مرحلهی فرم گذار میکند.
نظریه ی فرمالوژی، نظریه است که نگارنده حدود ۶ سال بر رو ی آن کار کرده و در تلاش برای به وجود آوردن یک بازخوانی متفاوت در نقد فیلم است. فرمالوژی یعنی پیوند نظرگاه فرمالیسم با بازخوانی ایدئولوژ ی سوبژکتیو فیلم که از مرحلهی فرم گذار میکند.
ما در فرمالوژ ی بر اساس تفکر ژان پل سارتر عقیده دار یم که مکانیسم یک پدیده در ذات به نوعی است که «وجود، تقدم ماهوی نسبت به ماهیت دارد» و این گذاره ی فکر ی را در تفکر فرمالوژ ی بسط داده ایم. وجود همان مرحلهی نخستین و گذاره ی بودن و هستی یافتگی یک فیلم است که آن را «فرم» مینامیم و در ذات آن با تشکیل ممتد و متدد ابژه در انسجامگرایی، سوژه یا «محتوا» به عمل می آید.
ما در سینما با یک مدیوم نمایش ی طرفیم و فیلمساز باید مضمون و قصه ی مورد نظرش را به زبان سینما ترجمان نماید؛ این ترجمان به مدد فرم است که رخ میدهد و سپس مفاهیم و مضمون ها در دل انسجام فرم نمایشی، به محتوا و اثرگذار ی تبدیل میشود. برای توضیح بهتر به یک مثال می پردازیم.
